Wykorzystanie zimna w leczeniu bólu i cierpienia

Historia leczenia zimnem:
Historia leczniczego wykorzystania niskich temperatur sięga czasów starożytnych. Krioterapia – obecnie stosowany termin na określenie nowoczesnych metod terapeutycznych wykorzystujących niskie temperatury – pochodzi z języka greckiego (gr. Cryos oznacza mróz).

Pierwsze wzmianki o miejscowym zastosowaniu zimna jako niezależnej metody leczenia pochodzą z Egiptu z 2500r.p.n.e. Już wtedy kojarzono działanie zimna z efektem przeciwzapalnym i uśmierzającym ból w miejscu urazu. Kilkaset lat później, w V w.p.n.e., Hipokrates wykorzystywał zimno do zmniejszania obrzęków, krwawień i bólu.

Obserwacje te stały się punktem wyjścia dla leczniczego zastosowania niskich temperatur przez lekarzy w naszym tysiącleciu. I tak w czasie kampanii rosyjskiej napoleoński chirurg D.J Larrey zaobserwował, że kończyny rannych żołnierzy mogły być amputowane przy minimalnym bólu i krwawieniu, jeżeli uprzednio obniżono ich temperaturę obkładając je lodem lub śniegiem. Na podstawie tego wysunął on wniosek, że korzystny wpływ zimna wynika z oddziaływania na zakończenia nerwowe i zmniejszenia czucia uszkodzonych narządów. Nieco później, w 1845r., J. Arnott zapoczątkował analgezję poprzez miejscowe oziębianie w leczeniu neuralgii, reumatyzmu, a także w leczeniu bólu u pacjentów z terminalną postacią choroby nowotworowej. W 2 lata po tym doniesieniu P. Flaurens odkrył analgetyczne właściwości powierzchniowo stosowanego chlorku etylu. U chorych został on jednak użyty dopiero w 1866 roku w postaci aerozolu. Działanie przeciwbólowe chlorku etylu jest związane z faktem, że jego parowanie z powierzchni skóry obniża jej temperaturę do -15˚C ÷ -20˚C. Do dzisiaj analgetyczne właściwości tej cieczy są wykorzystywane głównie w medycynie sportowej w uśmierzaniu bólu powstającego na skutek kontuzji.

Rozwój nowoczesnej kriomedycyny nastąpił u schyłku XIX wieku, kiedy to fizycy nabyli umiejętność skraplania gazów. Ogromne zasługi w tej dziedzinie maja między innymi polscy uczeni – Karol Olszewski i Zygmunt Wróblewski, którzy w 1883 roku po raz pierwszy dokonali skroplenia składników powietrza azotu i tlenu. Z kolei w 1907 roku Whitehouse skonstruował pierwsze urządzenie uwalniające pary ciekłego azotu, które wykorzystywał do niszczenia powierzchownie zlokalizowanych nowotworów i leczenia niektórych schorzeń dermatologicznych.
Początki krioterapii ogólnoustrojowej sięgają 1978, kiedy to T. Yamauchi wykorzystał po raz pierwszy komorę kriogeniczną do leczenia chorych z reumatoidalnym zapaleniem stawów. W 4 lata później w Niemczech R. Fricke wprowadził krioterapię ogólnoustrojową do leczenia chorobowo zmienionych stawów i opracował pierwsze standardy stosowania krioterapii w medycynie.

Początek polskiej krioterapii miejscowej datuje się na rok 1983, a jej „kolebką” stała się Katedra Fizjoterapii Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, kierowana przez prof. Zdzisława Zagrobelnego.
W Polsce pierwsza kriokomora powstała w 1989 roku i została zainstalowana w Oddziale Reumatologicznym Szpitala Specjalistycznego Chorób Narządu Ruchu im. Janusza Korczaka w Kamiennej Górze. Kriokomora ta była drugą w Europie i trzecią na świecie, a jej konstruktorem, jak też twórcą całej generacji urządzeń kriogenicznych był mgr inż. Zbigniew Raczkowski z Instytutu Niskich Temperatur i Badań Strukturalnych Polskiej Akademii Nauk we Wrocławiu, kierowanego przez prof. dr hab. inż. Tadeusza Stręka.

Działanie przeciwbólowe i przeciwzapalne w niskich temperaturach z uwzględnieniem procesów zachodzących w organizmie i aktualnych badań.

Według prawa Dastre’a Morata, naczynia krwionośne narządów wewnętrznych i mięśni zachowują się przeciwstawnie do naczyń powierzchownych skóry. Wyjątkiem są naczynia nerek, śledziony i mózgu. Występujący pod wpływem zimna skurcz oporowych naczyń krwionośnych i towarzyszące mu uszczelnienie tych naczyń pociąga za sobą pobudzenie procesów przemiany materii w tkankach, zwiększa podaż tlenu do tkanek i ułatwia ich oczyszczanie z produktów rozpadu tkankowego. Efektem tego działania jest zmniejszenie obrzęku towarzyszącego odczynowi zapalnemu, a w konsekwencji – zmniejszenie ucisku obrzękłych tkanek na zakończenia nerwowe – bólowe, co daje efekt analgetyczny, przeciwbólowy.

Efekt ten wzmacniany jest z jednej strony przez zwiększenie filtracji włośniczkowej i występującą pod wpływem zimna poprawę drożności naczyń chłonnych drenujących przestrzeń międzykomórkową, zmniejszenie liczby zrolowanych i przylegających leukocytów oraz obniżenia ciśnienia śródtkankowego, z drugiej zaś strony – przez hamowanie aktywności procesów enzymatycznych, w szczególności zaś spadek aktywności enzymów proteolitycznych biorących udział w odczynie zapalny. Spadek aktywności enzymów proteolitycznych wywołuje zahamowanie uwalniania mediatorów procesu zapalnego, w tym mleczanów i histaminy w okolicy ogniska zapalnego, wywierających pobudzający wpływ na chemoreceptory. Równocześnie obserwuje się w tej okolicy wzrost stężenia bradykininy i angiotensyny dający efekt przeciwbólowy.

Mechanizm działania analgetycznego zimna jest wysoce wysublimowany. U jego podłoża leży pobudzający wpływ zimna na wydzielanie β endorfin w ośrodkowym układzie nerwowym z równoczesnym czynnościowym wyłączeniem receptorów czuciowych i ich połączeń z proprioreceptorami oraz zwolnieniem przewodnictwa w wolnoprzewodzących włóknach czuciowych, a także mechanizm „bramek kontrolnych” selekcjonujących bodźce dochodzące do ośrodkowego układu nerwowego.
Stwierdzono również, że pod wpływem zimna dochodzi do zmniejszenia impulsacji nocyceptywnych mechanoreceptorów i zwolnienie przewodnictwa w nerwach nocyceptywnych, szczególnie zaś w wolnoprzewodzących włóknach typu C charakteryzujących się wysokim progiem pobudliwości bólowej.

WPŁYW NISKICH TEMPERATUR NA PROCESY REGENERACYJNE W UKŁADZIE KOSTNO-STAWOWYM I TKANKACH MIĘKKICH

Wiele badań wskazuje na korzystny wpływ krioterapii na przebieg procesów metabolicznych i regeneracyjnych zachodzących w tkance kostnej, chrząstce i błonie maziowej stawów oraz strukturach okołostawowych i skórze.

Przedstawię państwu przykładowe badanie kliniczne, w którym u chorych z wczesnym pourazowym zanikiem kostnym w I i II okresie choroby (nadgarstek, ręka, staw skokowy, stopa) stosowano serię 20 codziennych zabiegów krioterapii miejscowej trwających od 2 do 4 minut. Bezpośrednio po zabiegu pacjenci wykonywali ćwiczenia czynny chorej kończyny. Ponadto chorym zalecano stosowanie w domu okładów z lodu na leczone miejsce w okresie 6 godzin po kriostymulacji. U pacjentów poddanych tej formie terapii w badaniu rentgenowskim wykonanym w 6 do 8 tygodnia od rozpoczęcia leczenia stwierdzono ustąpienie plamistego zaniku oraz zdecydowaną poprawę uwapnienia kości, z otworzeniem prawidłowej struktury beleczkowatej. W tym momencie warto zastanowić się w jaki sposób osiągnięto takie zmiany. Systematyczne stosowanie tego typu procedur z zakresu krioterapii regeneruje, odbudowuje i stabilizuje tkankę, która jest poddawana działaniu zimna. Oprócz analgetycznego działania zimna zyskujemy też zmniejszone odczuwanie zimna dzięki właściwością regeneracyjnym, naprawiającym istniejące szkody w organizmie.

WPŁYW NISKICH TEMPERATUR (KRIOTERAPII) NA CHOROBY O PODŁOŻU PSYCHOGENNYM – NERWICE

Występują również nieliczne doniesienia o wpływie bodźca fizycznego, jakim jest zimno, na psychikę pacjentów poddawanych zabiegom krioterapii ogólnoustrojowej. W jednym z badań stwierdzono, że ekspozycja chorych na ekstremalnie niskie temperatury w istotny sposób zmienia ich nastrój. U pacjentów po kriozabiegu obserwowano wyraźną poprawę nastroju, uczucie relaksacji, a nawet stany euforyczne. Efekt ten występował tuż po opuszczeniu kriokomory i utrzymywał się dłuższy czas po zakończeniu zabiegu. W przyszłości taka terapia może być potencjalną alternatywą dla farmakologicznego leczenia zaburzeń nerwicowych.

WSKAZANIA I PRZCIWSKAZANIA DO LECZENIA ZIMNEM

Wskazania do leczenia zimnem można uwarunkować od tego czy mówimy tutaj o kriochirurgii czy krioterapii. Ogólnie ujmując kriochirurgię stosujemy w:

• chorobach skóry i błon śluzowych
• onkologii
• żylakach kończyn dolnych
• krwawieniu z przewodu pokarmowego
• zaburzeniach rytmu serca
• schorzeniach laryngologicznych
• schorzeniach okulistycznych
• schorzeniach ginekologicznych
  
  Krioterapię miejscową bądź też ogólnoustrojową stosujemy natomiast w :
• chorobach układu ruchu (choroby zapalne narządu ruchu: reumatoidalne zapalenie stawów, zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa, choroby zwyrodnieniowe i wtórne zmiany zniekształcające stawów kręgosłupa i stawów obwodowych, choroby stawów o podłożu metabolicznym jak dna moczanowa, zapalenia okołostawowe ścięgien i torebki stawowej, niektóre choroby skóry z zajęciem stawów – łuszczycowe zapalenie stawów, choroby zapalne tkanki łącznej – myositis, fibromyositis oraz kolagenozy, zmiany pourazowe lub przeciążeniowe stawów i tkanek miękkich, dyskopatie, fibromialgia, osteoporoza)
• choroby układu nerwowego (niedowłady spastyczne, stwardnienie rozsiane, zespoły korzeniowe)
• choroby o podłożu psychogennym – nerwice
• odnowa biologiczna i sport wyczynowy
  
  Po przeanalizowaniu zarysu wskazań do leczenia zimnem nie należy zapomnieć o przeciwwskazaniach, gdyż każdy medal ma swoje dwie strony. Bezwzględnymi przeciwwskazaniami do krioterapii są:
• nietolerancja zimna,
• krioglobulinemia,
• kriofibrynogenemia,
• choroba Reynauda,
• zmiany zakrzepowo – zatorowe i zapalne w układzie żylnym,
• niektóre choroby ośrodkowego układu nerwowego,
• neuropatie układu współczulnego,
• choroby psychiczne ograniczające kontakt z chorym,
• klaustrofobia,
• zażywanie niektórych leków – zwłaszcza neuroleptyków i alkoholu,
• niedoczynność tarczycy,
• miejscowe zaburzenia ukrwienia,
• otwarte rany i owrzodzenia,
• znaczna niedokrwistość,
• wyniszczenie i wychłodzenie organizmu,
• choroba nowotworowa,
• czynny proces gruźliczy,
• ostre schorzenia dróg oddechowych,
• choroby układu sercowo-naczyniowego
  Obok bezwzględnych przeciwwskazań występują względne przeciwwskazania, którymi są:
• wiek powyżej 65 roku życia
• nadmierna labilność emocjonalna wyrażająca się między innymi zwiększoną potliwością skóry.

PODSUMOWANIE

Wykorzystanie zimna w leczeniu bólu i cierpienia można rozumieć wielowymiarowo. Od wielu wieków doceniano działanie krioterapii. W przeciągu tych wszystkich stuleci rozwijano jej możliwości, prowadzono badania, rozszyfrowywano wpływ na organizm. My możemy tylko docenić to co już zrobiono i postarać się rozwijać dalej już zdobytą wiedzę i umiejętności.

Umiejętnie wykorzystywana krioterapia jest naturalnym lekiem, który należy docenić i w właściwych schorzeniach wykorzystać.

Autor: dr n. o zdr. Joanna Harzowska-Szczygieł 

Bibliografia:

1. Biały D., Zimmer K., Zagrobelny Z. : Komora kriogeniczna – zalety zastosowania w rehabilitacji – doświadczenia własne. Acta Bio-Opt. Inform. Med., 1998, 4, 4, 169 – 172.
2. Biały D., Zimmer K., Zagrobelny Z. : Krioterapia ogólnoustrojowa w sporcie. Med. Sport., 1999, 15, (94), 21-24,
3. Bienias-Jędrzejewska M., Wrzosek Z.: Przydatność krioterapii w leczeniu zespołu bolesnego karku. Fizjoterapia, 1994, 2, (3), 4-6,
4. Bilińska M., Rudkowska-Brzecka A., Martynów R, Brzecki A.: Badania elektromiograficzne w ocenie siły mięśniowej po krioterapii u chorych z reumatoidalnym zapaleniem stawów. Przegl. Lek., 1993, 50, (1-2), 12-13
5. Birkner E., Sieroń A., Beck B., Jagodziński L., Romuk E., Skrzep-Poloczek B., Stanek A.: Zastosowanie temperatur kriogenicznych w medycynie. Wiad. Lek., 2003, 56, (1-2), 53 – 56,
6. Bong J.L., Shalders K., Saipan E.: Treatment of persistent painful nodules of hydradenitis suppurativa with cryotherapy. Clin. Exp. Dermatol., 2003, 28, (3), 241-244,
7. Gregorowicz H., Zagrobleny Z.: Krioterapia ogólnoustrojowa wskazania I przeciwskazania, przebieg zabiegu I jego skutki fizjologiczne I kliniczne. Acta Bio-Opt. Inform. Med., 1998, 4, (3), 119 – 131,
8. Jagodziński L., Kubacka M., Wiśniowska B., Puszer M., Stanek A.: Krioterapia ogólnoustrojowa cz.I, Gab. Pryw., 2001, 2-3, (91), 39 – 42,
9. Kalmus P., Włodarczyk K., Pinkowska I., Piotrkowska E., Szulicka A.: Wyniki leczenia reumatoidalnego zapalenia stawów zabiegami krioterapeutycznymi i peloidowymi. Baln. Pol., 1999, 41, (3-4), 83 – 91,
10. Rymaszewska J., Biały D., Zagrobelny Z., Kiejna A.: Wpływ krioterapii ogólnoustrojowej na psychikę człowieka. Psychiatr. Pol. 2000, 34, (4), 649 – 653,
11. Sieron A., Cieślar G.: Zastosowanie zimna w medycynie – kriochirurgia i krioterapia. Α-medica press, Bielsko- Biała 2003